Shinzo Abe đã cố gắng viết lại lịch sử Nhật Bản như thế nào?

Shizo Abe - Thủ tướng tại nhiệm lâu nhất của Nhật Bản - luôn đã từng muốn Nhật Bản có một vị trí mạnh mẽ hơn trên trường quốc tế, nhưng hệ quả là cái giá của sự chuộc lỗi và trách nhiệm giải trình cho những câu chuyện lịch sử.

Cố Thủ tướng Shinzo Abe. Ảnh: Franck Robichon

Shinzo Abe, cựu Thủ tướng Nhật Bản, đã bị ám sát hôm thứ Sáu ngày 8/7/2022 tại thành phố Nara. Là thành viên của Đảng Dân chủ Tự do, Abe đã từng phục vụ trong cơ quan dân cử cao nhất của Nhật Bản hai lần: lần đầu tiên trong vòng một năm - bắt đầu từ năm 2006 - và lần thứ hai từ năm 2012 đến năm 2020.

Abe xuất thân từ một gia đình chính trị nổi tiếng. Cha của ông đã là bộ trưởng ngoại giao và ông nội của ông đã giữ chức Thủ tướng vào cuối những năm 1950 sau khi tránh được các cáo buộc về tội ác chiến tranh. Abe vẫn là một trong những chính trị gia quyền lực nhất đất nước ngay cả khi đã rời nhiệm sở vào năm 2020.

Với tư cách là Thủ tướng, Abe đã tìm cách thiết lập lại vị trí Nhật Bản trong các vấn đề quốc tế. Ông được biết với chính sách cải cách nền kinh tế Nhật Bản – thường được gọi là Abenomics. Tuy nhiên, ông đã thất bại trong nỗ lực sửa đổi hiến pháp của Nhật Bản để cho phép quốc gia này thực hiện các hành động quân sự phi tự vệ ở nước ngoài.

Trên mặt trận ngoại giao, Abe đã vun đắp mối quan hệ bền chặt với một số nhà lãnh đạo thế giới, bao gồm Donald Trump và cựu Thủ tướng Australia Malcolm Turnbull. Tuy nhiên, các mối quan hệ ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương, đặc biệt là với Hàn Quốc, đã trở nên căng thẳng do Abe không sẵn sàng thừa nhận đầy đủ hành vi của Nhật Bản trong giai đoạn Chiến tranh thế giới thứ hai.

Sau khi Abe qua đời, Isaac Chotiner – cây viết kỳ cựu của The New Yorker – đã có một cuộc nói chuyện qua điện thoại với Alexis Dudden - Giáo sư Lịch sử tại Đại học Connecticut với nhiều nghiên cứu chuyên sâu về Nhật Bản và Hàn Quốc hiện đại.

Trong cuộc trò chuyện diễn ra tại Tokyo, cả hai đã thảo luận về chủ nghĩa xét lại về Chiến tranh thế giới thứ hai của Abe, những cảm nhận phức tạp của ông về Hoa Kỳ và Tại sao nỗ lực cải cách hiến pháp Nhật Bản cuối cùng lại thất bại. Dưới đây những gì mà hai bên đã trao đổi và được đăng tải trên tờ The New Yorker của Hoa Kỳ

Những di sản của Ngài Shizo Abe

Ông là một Thủ tướng đã định hình lại vị trí của Nhật Bản ở Đông Á, hoặc ít nhất là cố gắng làm điều đó. Ông đã cố gắng tạo ra một nước Nhật quyết đoán hơn thông qua nỗ lực ngoại giao rất chủ động. Ông cũng có rất nhiều chuyến công du. Ông đã gặp Vladimir Putin nhiều hơn bất kỳ nhà lãnh đạo thế giới nào khác: hơn hai mươi lần.

Ông đã gặp Tập Cận Bình và ông là nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên gặp Donald Trump sau khi Trump trở thành Tổng thống. Tuy nhiên, Abe đã tạo ra rạn nứt sâu sắc giữa Nhật Bản và các nước láng giềng châu Á về quan điểm cực kỳ “diều hâu” và lập trường cực đoan của ông đối với di sản của đế quốc Nhật Bản cùng trách nhiệm đối với những hành động tàn bạo ở khắp châu Á và Thái Bình Dương.

Trong khi nhiều người ca ngợi ông như một nhà lãnh đạo vĩ đại thì tầm nhìn cá nhân của ông về việc viết lại lịch sử Nhật Bản về một quá khứ huy hoàng đã tạo ra một vấn đề thực sự nóng ở Đông Á. Vấn đề này sẽ còn kéo dài bởi nó không chỉ chia rẽ cách tiếp cận ngoại giao của các quốc gia khác nhau với Nhật Bản mà nó cũng chia rẽ xã hội Nhật Bản hơn nữa về cách tiếp cận về trách nhiệm của chính quốc gia này đối với các hoạt động thời chiến được thực hiện dưới danh nghĩa của Thiên hoàng.

Viết lại lịch sử là viết lại sự thật hay viết lại cách người Nhật hiểu về lịch sử?

Theo GS. Alexis Dudden, điều hữu ích khi nghiên cứu về Abe là bản thân ông đã xuất bản một số bài báo và cả viết sách, đồng thời ông đã có nhiều bài phát biểu về lịch sử và đặc biệt là tầm nhìn của mình về lịch sử Nhật Bản. Khi lần đầu tiên trở thành nghị sĩ vào đầu những năm 1990, ông là thành viên của một nhóm nghiên cứu bên trong Quốc hội được cho là đã viết một tài liệu phủ nhận Vụ thảm sát Nam Kinh. Bài báo này không còn được tìm thấy, nhưng nó đã tồn tại.

Sự nghiệp của Abe bắt đầu vào giữa những năm 1990. Thời điểm ghi nhận những nỗ lực nhằm thực sự xem lại vị trí của Nhật Bản trong thời chiến ở châu Á. Thời điểm này ngay sau cái chết của Nhật hoàng Hirohito và cũng là thời gian mà sự kiện về “Comfort Women” (tạm dịch: phụ nữ mua vui, nô lệ tình dục trong Thế chiến II) bắt đầu được nói đến nhiều hơn. Đó là khi các nhà lãnh đạo chính trị Nhật Bản thực sự công khai hơn về việc định vị quan điểm của các bên về vai trò của Nhật Bản ở châu Á theo một cách mới và cứng rắn hơn nhằm tìm cách viết lại cách Nhật Bản và người Nhật nên nhìn nhận điều đó như thế nào.

Nhanh chóng đến nhiệm kỳ Thủ tướng đầu tiên của ông vào năm 2006, những vấn đề này đã được nghiên cứu nhiều hơn về mặt học thuật và xã hội học tại Nhật Bản cũng như trên toàn thế giới. Abe đã thực hiện một nỗ lực lớn trong năm 2006 và 2007 để phủ nhận trách nhiệm quốc gia của Nhật Bản đối với vấn đề “Comfort Women”, nhưng ông đã thất bại. Đây là lúc ông và những người ủng hộ đăng một bài quảng cáo nguyên trang trên tờ Washington Post. Nhưng sau đó là một khoảnh khắc thực sự sốc đối với ông khi Quốc hội Hoa Kỳ thông qua nghị quyết không ràng buộc của Hạ viện yêu cầu Nhật Bản chuộc lỗi về vai trò của mình trong các vấn đề về “Comfort Women”. Đây cũng là lúc ông từ chức lần đầu tiên vì căn bệnh viêm loét đại tràng.

Từ năm 1994 đến 2006, nhóm vận động hành lang chính của ông - được gọi là Nippon Kaigi - đã được thành lập. Nhóm vận động hành lang chính trị này không có nhiều hoạt động công khai nhưng nổi lên như một nhóm cực kỳ mạnh mẽ về mặt ý thức hệ. Và đây là lý do tại sao đã có sự so sánh Abe với Trump, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi, những người có quan điểm cực đoan khác. Abe trong thời gian làm nghị sĩ và Thủ tướng đã trở thành người đứng đầu của nhóm này. Và trong thời điểm đó, ông cũng đã xuất bản một tác phẩm về việc làm cho Nhật Bản vĩ đại trở lại mà ông ấy gọi là “Hướng tới một đất nước tươi đẹp”.

Abe đã nói gì về thảm sát Nam Kinh năm 1937?

Theo bà Alexis Dudden, Abe đã tranh luận câu chuyện này theo nhiều cách. Ông cho rằng phần lớn là bịa đặt. Đó là nỗ lực của Trung Quốc nhằm bôi nhọ Nhật Bản. Thực tế là không hề có số người như đã tuyên bố đã bị thảm sát. Trong nhiều trường hợp, đó là việc những người lính Trung Quốc nhắm vào người Nhật.

Ở mức độ nào đó, ông là một phần của những phản ứng dữ dội vào đầu những năm 90 đối với nhiều nhà lãnh đạo Nhật Bản - ngay cả đối với những người trong đảng của Abe – khi chính phủ bắt đầu công khai chấp nhận trách nhiệm của Nhật Bản đối với các hành động tàn bạo trước đây.

Điều này rất đặc biệt vào thời điểm đó là bởi vì cho đến khi Nhật hoàng Hirohito qua đời vào năm 1989, không có quan chức công nào - chưa nói đến giới học giả - có thể thảo luận công khai về vai trò của Thiên hoàng và liệu bản thân Thiên hoàng, hay Nhật Bản dưới nhân danh Thiên hoàng, có chịu trách nhiệm cho những hành động tàn bạo này hay không. Các vấn đề nóng nhất là Thảm sát Nam Kinh, “Comfort Women” và việc Abe đến thăm đền Yasukuni.

Sau khi Abe lên nắm quyền vào năm 2012, đã có một số nỗ lực đưa ra lời xin lỗi nhiều hơn về hành vi thời chiến của Nhật Bản. Điều này được cho là dưới với áp lực của Hoa Kỳ. Có lẽ là vì Hoa Kỳ muốn đoàn kết các nước châu Á xung quanh chống lại Trung Quốc nhưng câu chuyện thời chiến của Nhật Bản là một trở ngại. Những động thái này của Abe là chân thành hay thực chất?

GS. Alexis Dudden cho biết bà không thể đánh giá mức độ chân thành trong lời xin lỗi của bất cứ ai. Tuy nhiên, điều có thể đánh giá là nhóm nghiên cứu của Abe đã tiếp tục làm gì khi ông tiếp tục nắm quyền.

Ngay sau khi ông lên nắm quyền lần thứ hai vào năm 2012, nhóm nghiên cứu đã mở một cuộc điều tra cấp nội các về Tuyên bố Kono (Kono Statement). Đây là tuyên bố mà chính phủ Nhật Bản - do chính đảng của Abe lãnh đạo - đã đưa ra để xin lỗi vì vấn đề Comfort Women vào năm 1993.

Abe đã ra lệnh điều tra xem tuyên bố đó ra đời như thế nào. Việc làm này thực sự đã gây ra một cuộc tranh luận công khai hơn giữa các học giả Nhật Bản, Hàn Quốc, và Trung Quốc và tất cả những người cùng quan điểm. Nhưng quan trọng nhất là điều mà các nạn nhân suy nghĩ, "Chờ chút, Nhật Bản có đang định rút lại lời xin lỗi mà họ đã đưa ra không?”

Dưới nhiệm kỳ thứ hai của Abe, như vào năm 2010, đã có hoạt động được chính phủ hậu thuẫn nhằm gây áp lực buộc các nhà xuất bản xóa bỏ những đoạn văn về những hành động tàn bạo mà Quân đội Nhật Bản và binh lính Nhật Bản gây ra trong Thế chiến thứ hai, đặc biệt là trên lục địa ở châu Á, và đã có nỗ lực về việc hình ảnh Nhật Bản nên được thể hiện và nhớ đến như thế nào trong các tài liệu. Ví dụ như cách Nhật Bản đối xử với đồng minh nên được truyền đạt như thế nào, và cách thua trong cuộc chiến nên được hiểu như thế nào.

Khi được mời phát biểu tại một phiên họp của Quốc hội Hoa Kỳ vào tháng 4 năm 2015, ông đã có một bài phát biểu khiến mọi người đều đứng dậy vỗ tay. Tuy nhiên, những trận chiến mà ông nhắc đến phần lớn là những trận mà Nhật Bản đã thắng Hoa Kỳ hoặc những trận được xem như hòa. Hoa Kỳ thật ra cũng nhận ra những gì ông ấy đang nói.

Sau đó, vào tháng 8 trong cùng năm, Abe nói về những nỗ lực của Nhật Bản trong các năm 1904 và 1905 khi Nhật Bản đánh bại Nga trong Chiến tranh Nga-Nhật đã mang lại hy vọng cho những người bị áp bức trên toàn thế giới. Tuy nhiên, đây là cuộc chiến dẫn đến sự đô hộ của Nhật Bản lên Hàn Quốc, vì vậy bài phát biểu chẳng khác gì một cái tát thẳng vào chính Hàn Quốc.

Và như vậy, ở mỗi thời điểm, khi bất kì trường hợp nào Abe nhận ra rằng Nhật Bản thừa nhận hành động nào đó, ông ta sẽ sử dụng những từ ngữ thể hiện rõ rằng Nhật Bản không chịu bất kỳ trách nhiệm nào hoặc không có một ý niệm nào cho thấy rằng ông ta sẽ nhận trách nhiệm cho những hành động tàn bạo đã gây ra.

Khi nói đến vấn đề về Comfort Women, rõ ràng là ông đã xóa bỏ những gì được công nhận trước đó. Tuyên bố Kono đã cho thấy sự chấp nhận của chính phủ thời kỳ đó. Sau khi Nhật Bản và Hàn Quốc đạt được một số đồng thuận cuối năm 2015, Abe đã nói rằng ông cảm thấy tiếc cho những người khốn khổ này nhưng không có bằng chứng cho thấy chính phủ Nhật Bản phải chịu trách nhiệm hoặc nhà nước Nhật Bản đã xây dựng nên việc này.

Và vì vậy, trong khi có thông tin cho rằng ông đang thực hiện những cam kết chuộc lỗi, rõ ràng là Abe đang đi theo hướng khác khi kéo Nhật Bản trở lại những năm 70 và 80. Đó là khi chính quyền từ chối thừa nhận rằng chuyện này đã xảy ra trong lịch sử.

Vai trò ngoại giao của Nhật Bản sau thế chiến thứ hai nên được hiểu như thế nào?

Abe rất rõ ràng rằng phần lớn nỗ lực của ông là để minh oan cho ông nội mình, người đã bị coi là tội phạm chiến tranh hạng A. Ông ngoại của Abe, Nobusuke Kishi, đã bị bỏ tù ba năm nhưng chưa bao giờ bị xét xử. Sau đó, ông trở thành Thủ tướng vào năm 1957. Khi còn là một đứa trẻ, Abe đã viết trong cuốn sách của mình về việc bị trêu chọc bởi những đứa trẻ cùng tuổi về ông của mình. Vì vậy, ông thực sự coi đó là sứ mệnh và số phận của mình, để minh oan cho tên tuổi gia đình và lật đổ quan điểm này để nói rằng Nhật Bản không nên bị kết tội như như lâu nay người ta vẫn hay nói.

Vấn đề này cũng là một phần của nguyên nhân gây chia rẽ trong Đảng Dân chủ Tự do của Ông: Liệu Nhật Bản có nên chấp nhận những điều khoản ban đầu trong Hiến Pháp do Hoa Kỳ soạn thảo.  Vào đầu năm 1947, khi Hoa Kỳ đã trao hiến pháp này cho Nhật Bản, và khi nó có hiệu lực vào tháng 5 năm 1947, đây được xem như một tài liệu của chính Hoa Kỳ.

Nhưng theo thời gian, đó là cách người Nhật được dạy về vị trí của họ trên thế giới. GS. Alexis Dudden không dùng từ "chủ nghĩa hòa bình" để mô tả về hiến pháp này, nhưng hiến pháp thực sự chẳng khác gì việc ngăn chặn việc tiến hành chiến tranh ở nước ngoài. Vào giữa những năm 90 đến đầu những năm 2000, việc nghe những từ như “nhục nhã”, “tự thua” và “chế nhạo” về hiến pháp đã trở nên phổ biến hơn rất nhiều.

Abe coi đó là một phần trong sứ mệnh viết lại vị thế của Nhật Bản ở châu Á và trên thế giới. Tại sao không phải quốc gia nào cũng có quyền làm điều này? Điều quan trọng cần ghi nhớ là hiến pháp không bao giờ cấm quyền tự vệ. Nhật Bản có một quân đội mạnh đáng kinh ngạc, và đã có đội ngũ tự vệ riêng cho mình sau thời kì thay đổi. Với sự hậu thuẫn của Hoa Kỳ, vào đầu những năm 50, lực lượng quân đội của họ được gọi là lực lượng tự vệ.

Kể từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Nhật Bản không có quyền tiến hành chiến tranh ở nước ngoài mà chỉ có công tác tự vệ. Quốc gia này thực hiện các nhiệm vụ hỗ trợ, nhiệm vụ nhân đạo, đặc biệt là cùng với Hoa Kỳ tạo thành Lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc. Tuy nhiên, Abe có một tầm nhìn khác cho điều này. Ông đã nhìn thấy một Nhật Bản bình thường với một quân đội chính thức có quyền làm bất cứ điều gì họ muốn.

Điều quan trọng cũng cần lưu ý là rất nhiều điều trong Điều 9 hiến pháp Nhật Bản, việc cấm khả năng gây chiến đã bị loại bỏ. Năm 2015, Abe cũng tuyên bố rằng đã đến lúc ban hành thứ gọi là quyền tự vệ tập thể. Và điều này đã trở thành một vấn đề lớn trong suốt mùa hè năm 2015, khi lần đầu tiên, thực sự kể từ những năm 1960, mọi người xuống đường tuần hành phản đối Nhật Bản thông qua luật mới này bởi đây được xem là bước đầu tiên để thay đổi lệnh cấm tiến hành chiến tranh ở nước ngoài.

Từ trước đến nay, ngay cả trước khi ông Abe bị ám sát, đã có một cuộc thảo luận rất lớn về việc tăng ngân sách quốc phòng của Nhật Bản. Và đó là điều mà Thủ tướng đương nhiệm (thời điểm năm 2022) muốn đạt được. Abe từng là người ủng hộ mạnh mẽ việc tăng chi tiêu quốc phòng của Nhật Bản trong việc mua vũ khí tấn công.

Suy nghĩ của Abe về dấu ấn của Hoa Kỳ trên hiến pháp Nhật Bản?

Phần lớn bài viết của Abe là phản ứng lại Hoa Kỳ vì ông cũng rất muốn xem xét lại bản án tại tòa án tội ác chiến tranh. Sự trỗi dậy của Nhật Bản thời hậu chiến đã được dự đoán từ điều này. Khi Nhật Bản nối lại chủ quyền, vào năm 1952, sau Hiệp ước San Francisco, việc chấp nhận hiệp ước hòa bình được dựa trên việc chính phủ Nhật Bản chấp nhận bản án về tội ác chiến tranh.

Chúng ta không nên xóa bỏ thành công to lớn của Nhật Bản và những điều tuyệt vời mà Nhật Bản đã đạt được trong thời kỳ hậu chiến, nhưng những gì Abe đang cố gắng làm là viết lại những phần nhỏ này của lịch sử - thực sự là những phần rất lớn - theo cách loại trừ Nhật Bản và người dân Nhật Bản khỏi quan niệm rằng họ đã phạm bất kỳ tội ác nào hoặc làm điều xấu trong Thế chiến thứ hai.

An ninh tại khu vực

Ông đã làm việc rất chặt chẽ với một nhóm các nhà lãnh đạo của Washington - những người tiếp tục muốn Nhật Bản có một vai trò quân sự mạnh mẽ hơn nhiều ở châu Á và trên thế giới. Và đặc biệt, ông được ghi nhận với khái niệm về chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Cho dù liệu có phải bản thân ông đặt ra thuật ngữ này hay không, nhưng ông nói rằng ông thực sự muốn Nhật Bản có thể tham gia quân sự nhiều hơn với Úc, Ấn Độ và Hoa Kỳ bằng cách tăng cường năng lực hải quân và năng lực quốc phòng của Nhật Bản.

Vì vậy, những nỗ lực của ông liên quan nhiều hơn đến việc tăng cường khả năng quân sự của Nhật Bản. Điều này đặc biệt ở Okinawa, nơi có một căn cứ gây tranh cãi trong nhiều năm, và ông hoàn toàn rõ ràng rằng bất chấp sự phản đối của địa phương đối với việc xây dựng căn cứ này, điều này là cần thiết cho tầm nhìn của ông về việc tạo vị thế cứng rắn và thế trận an ninh của Nhật Bản.

Tuy nhiên, điều này có thể hiểu được khi phần lớn người Nhật - chắc chắn coi Trung Quốc là một mối đe dọa ngày cà và không muốn nhìn thấy tên lửa của Triều Tiên bay trên đầu. Không ai lại muốn để Nhật Bản làm theo lệnh của Mỹ.

Chính sách với Hoa Kỳ

Chính sách ứng xử với Hoa Kỳ là một vấn đề bao trùm lên sự nghiệp của Abe bởi vì cốt lõi cơ bản của việc làm cho Nhật Bản trở nên tốt hơn là phải vượt lên cái bóng của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, ở bên ngoài, ông được xem là người đã rất cố gắng để khiến liên minh của Nhật Bản hứa hẹn với Hoa Kỳ mạnh mẽ hơn.

Nhưng những điều này chỉ là về mặt an ninh, và đã dẫn đến sự mất an ninh lớn hơn trong khu vực. Mối quan hệ bất ổn với Hàn Quốc, mối quan hệ ngày càng đóng băng với Trung Quốc là kết quả của quyết tâm đưa Nhật Bản trở lại vĩ đại. Và đây là điều phải suy nghĩ: Ý nghĩa của “vĩ đại” đối với Abe, và đối với di sản của Abe là gì? Bởi vì, một lần nữa, hầu hết người Nhật đã có cách hiểu khác nhau.

Quan Dinh Writer

Nguồn: How Shinzo Abe Sought to Rewrite Japanese History (By Isaac Chotiner; July 9, 2022)